Şema Terapi Kullanımı ve Şema Modları

 Şema terapi karakterolojik bozukluk yaşayan (kişilik bozuklukları) hastalara özgü olan, merkezi çekirdek psikolojik temalara hitap eder. Bu model, özellikle hastanın kişilerarası ilişkilerine vurgu yaparak çocukluktan şu ana kadar olan şemaları izler. Kişiler, şemaya tepki olarak uyumsuz davranışlar geliştirirler. Böylelikle davranışlar, şemalar tarafından güdülenir, fakat şemanın bir parçası değildir.

Şemalarımızın Temeli

Şemaların temeli çekirdek duygusal ihtiyaçlardan oluşmaktadır. Temel görüş, şemaların çocukluktaki çekirdek duygusal ihtiyaçlarının karşılanmamasından kaynaklandığıdır. Psikologlara göre, psikolojik olarak sağlıklı bireyin , çekirdek duygusal ihtiyaçlarını uyumlu şekilde giderebildiğini belirtir. Şema terapinin amacı ise, psikolog ve terapistlerin eşliğinde hastaların çekirdek duygusal ihtiyaçlarını giderebilmeleri için uyumlu yollar bulmalarına yardım etmektir.

Çekirdek Duygusal İhtiyaçlar

1. Başkalarına güvenli bağlanma (güvenlik, istikrar, bakım ve benimsenme)
2. Özerklik, Yetenek, Olumlu kimlik algısı
3. İhtiyaç ve duyguları ifade özgürlüğü
4. Kendiliğindenlik ve rol yapma
5. Akılcı sınırlar ve özdenetim

Erken Dönme Yaşam Deneyimleri

Toksik çocukluk deneyimleri, erken dönem uyumsuz şemaların birincil temelidir. Genellikle çok güçlü olan ve erken dönemde gelişen temalar, çekirdek aile içinde ortaya çıkarlar. Büyük ölçüde çocuğun ailesinin dinamikleri, çocuğun erken dönemdeki dünyasını dinamikleridir. Hastalar erişkinken, erken dönem uyumsuz şemalarını aktive ettikleri durumlarda kendilerini bulduklarında genel deneyimledikleri, aileleri ile ilgili çocukluktan gelen bir dramadır. Arkadaşları, okul, toplumdaki gruplar, çevreleyici kültür gibi diğer etkiler, çocuğun olgunlaşma sırasında gittikçe daha önemli hale gelirler ve şemanın gelişimine neden olabilirler. Şema edinimini besleyen, erken dönem yaşam deneyimlerini 4 tipi şunlardır:

1. İlki, ihtiyaçları toksik engellenişidir. Bu, çocuk çok az iyi şey deneyimlediğinde meydana gelir ve erken dönem ortamındaki eksikler nedeniyle Duygusal Yoksunluk ya da Terk Edilme gibi şemalar edinir. Çocuğun çevresinde istikrar, anlayış ve sevgi gibi bazı önemli şeyler kaybolmaktadır.
2. İkinci türü, travmatizasyon ya da kurban olmasıdır. Burda, çocuk zarar görür ve kurban olur, Güvensizlik/Suistimal Edilme, Kusursuzluk/Utanç, Zarar görme karşısında İncinebilirlik gibi şemalar geliştirir.
3. Üçüncü türde, çocuk çok fazla iyi şey deneyimler : Ebeveynler, normalde bir çocuk için sağlıklı olandan çok daha fazla şey sağlarlar. Bu yüzden Bağımlılık/Yetersizlik ya da Hak Görme/Büyüklenmecilik gibi şemalar oluşturur. Örneğin çocuğa nadiren kötü davranılır, aksine çocuk şımartılır ve memnun edilir. Özerklik ve gerçekçi sınırlar için, çocuğun çekirdek duygusal ihtiyaçları karşılanmaz. Bu nedenle aileler, çocuğun yaşamına aşırı derecede müdahale edebilir, onu gereğinden fazla koruyabilir ya da çocuğa herhangi bir sınır olmadan aşırı derecede özerklik ve özgürlük verebilirler.
4. Dördüncü türde, seçici içselleştirme ya da önem verdiği kişilerle özdeşleşmedir. Çocuk ailesine düşüncelerini, duygularını, deneyimlerini ve davranışların seçici bir şekilde içselleştirir ve özdeşim kurar.

Şema Modlarımız

Uygun şekilde giderilemeyen her ihtiyaç, belirli bir şema alanı oluşturur.  Jeffrey Young’un yaptığı çalışmalarla şemalar,  18 başlıkla 5 alana toplanmıştır. Bunlar;   Ayrılma ve Dışlanma (Reddedilme) Alanı Güvenli bağlanma ihtiyacının giderilememesiyle ortaya çıkan şemalar daha çok bu alanda belirir. Bu alandaki şemalara sahip olan bireyler, güven, istikrar, huzur, sevgi, paylaşım gibi ihtiyaçlarının giderilmeyeceğini ve şu anda giderilse bile bunun geçici olacağını düşünürler. Bu şemalar çoğunlukla, mesafeli, soğuk, dışlayıcı, dengesiz, güven vermeyen aile ortamlarında oluşurlar.

• Terk Edilme Şeması: Bu şemada temel inanç, birlikte olunan insan tarafından terk edileceği yönündedir.
• Kuşkuculuk/ kötüye kullanılma Şeması: Bu şemada her an, diğer insanlardan zarar görme ihtimali ve kullanılacağı beklentisi mevcuttur.
• Duygusal Yoksunluk Şeması:  Kişi duygusal ihtiyaçlarının başkaları tarafından karşılanamayacağı beklentisidir.
• Kusurluluk/Utanç Şeması:  Bu şemada kişi içten içe, kendini kusurlu ve eksik hisseder.
• Sosyal İzolasyon Şeması:  Bu şema insana kendini diğer insanlardan farklı ve ayrı grupların dışına itilmiş hissettirir.

Zedelenmiş Özgürlük (Bozulmuş Özerklik ve İş Yapma Becerisi) Alanı

Bu alan, zorluklarla aktif mücadele etmek, iş başarmak, tek başına kalmak, sevilen birisinden ayrı kalmak, bağımsız çalışma gibi alanlarda yetersizlik inanç ve tutumlarla karakterizedir. Aile kökeninde, küçük düşürücü, yetersiz hissettirici, bağımlılığa teşvik edici, aşırı koruyucu tutumları vardır.

• Bağımlılık/Yetersizlik Şeması:  Kişi günlük hayatını yardım ve destek olmadan yürütemeyeceği inancındadır. Önemli kararlar almakta ciddi sorunlar yaşar. Alacağı kararın ya da yapacağı şeyin yanlış olduğunu düşüncesindedir. Çaresizlik duygusu yoğun yaşanır.
• Dayanıksızlık Şeması: Kişinin her an başına bir felaket gelecek korkusu vardır.
• Yapışıklık Şeması: Kişi, bir ya da daha fazla kişiye duygusal anlamda aşırı bağlılık hisseder. Kendini o veya onlardan ayrı tek başına bir birey olarak düşünemez.
• Başarısızlık Şeması: Kişi kendinin başarısız olduğuna ve başarısız olacağına duyduğu inançtır.

Zedelenmiş/Zayıf Sınırlar Alanı

Bu alanda şemalar, gerçekçi hedeflerin ve kendini kontrol etme ihtiyacının giderilememesiyle oluşur. Bu alandaki şemalar, kişisel sınırları, kişisel sorumlulukları ve uzun soluklu davranışları sürdürmedeki yetersizliklerle ilgilidir. Bu şema grubundaki kişiler başkalarının hakkına saygı duymada, iş birliği yapmada ve kişisel amaç oluşturmada zorlanırlar. Bu şemaların aile bireylerinde, aşırı hoş görülü davranışlar ve şımartıcı tutumlar sergilenmesi; çocuğa yaşına uygun sorumluluklar yüklememesi, üstünlük hissi yaratacak tavırların takınılmasıdır.

• Haklılık/Görkemlilik Şeması: Kişi kendini daima haklı görür. Empatiden yoksundur. Kendilerini ayrıcalıklı hissederler. Güç ve yetki kazanmaya; üstünlük sağlamaya aşırı bir odaklanma görülebilir.
• Yetersiz Öz Denetim Şeması: Disiplin sağlayamama ve hedef oluşturamama söz konusudur. Kişi, sorumluluklarından, acılarından yüzleşmekten kaçınır.

Başkaları Yönelimlilik Alanı

Gereksinim ve duyguların ifade ihtiyacının giderilememesiyle oluşan şemalardır. Temel özelliği, kişinin kendi ihtiyaçlarının giderilmemesine rağmen, olumsuz tepkilerden kaçınmak için karşı tarafın istekleri, duyguları ve beklentileri üzerinde aşırı odaklanmasıdır.  Bu şemadaki insanlar genellikle kendi öfke ve isteklerinin farkında olmazlar. Tipik aile kökenlerinde,  ilgi, sevgi ve onaylanmanın şarta bağlı olduğu eğilimler görülür. Bu ailelerde ebeveynin ya da bakım veren bireyin istekleri her zaman çocuğunkilerden önde olmuştur.

• Boyun Eğicilik /Geri Çekilme Şeması:  Kişi belli başlı korkularından ötürü kararı ve kontrolü başkasına bırakma zorunluluğu hisseder. Amacı ise; öfkeden, karşıt tepki almaktan veya terk edilmekten kaçınmaktır.
• Kendini Feda Etme Şeması: Kişi, kendi memnuniyeti pahasına da olsa başkalarının ihtiyaçlarını öncelik vermesi; başkalarının ihtiyaçlarını giderebilmek için aşırı çaba sarf etmesidir.
• Onay Arayıcılık Şeması: Kişi kararlarını başkalarına göre verir. Başkalarının ilgi ve onayını kazanmaya olan hassasiyeti oldukça fazladır. Bu kişiler ortama uygun davranmaya oldukça dikkat ederler.

Aşırı Duyarlılık ve Baskılama Alanı

Bu alan kendiliğindenlik ve oyun ihtiyacının giderilememesi ile oluşan şemaları kapsar. Bu alanda, kişinin duyguları ve dürtüleri üzerinde aşırı bir denetim vardır. Buradaki amacı, yanlış yapmaktan kaçınmak ve beklentileri yerine getirebilmektir. Mutlu olmak, kendini ifade etmek, rahatlamak çok önemli değildir. Bu şemanın aile bireyleri mükemmeliyetçi ve baskıcıdır.

• Karamsarlık /Hataya Katlanamama Şeması:  Hayatın kötüye gideceğine dair bir tutumu vardır. Hayatın olumlu yönlerini görmezden gelerek, olumsuzlukları üzerinde yoğunlaşır.
• Duyguları Bastırma Şeması: Utanmaktan, kontrolsüz davranmaktan ve kaybetmekten korkar, kabul görmemekten, dürtülerini kontrol edememekten kaçınarak duyguları bastırmaya çalışır.
• Yüksek (Acımasız) Standartlar/Aşırı Eleştirellik Şeması: Davranışlarda ve iş başarmada mükemmele ulaşma isteği söz konusudur. Ancak buradaki mükemmellik asla gerçekleştirilemeyecek bir hedef olmaktadır.
• Cezalandırıcılık (Acımasızlık) Şeması: Bu şema yapılan hiçbir yanlışın cezasız kalmaması gerektiği şeklindedir.

Şema Terapi Hangi Durumlarda Kullanılmalıdır?

1. Problemin devamlı ve uzun soluklu olması
2. Problemin, belli belirsiz ancak devamlı olması
3. Uzun soluklu ilişki problemlerinin olması ;
4. Aşırı kaçınmacı olmak
5. Katı düşüncelerin bulunması

Alanlarında eğitimli psikolog ve terapistler şema modlarınızı belirleyerek üzerine çalışacaktır.